Uzun Vadeli Bağımlılık

Son yıllarda gündemden çıkmış olmakla birlikte Asya üretim tarzı, kısaca AÜT, 1960 ve 1970’li yıllarda, özellikle akademik ve sol çevrelerin son derece yoğun olarak tartıştığı konularındandı. Yukarıda ifade ettiğim gibi kaynağını Karl Marx’ta bulan bu teoriye göre toplumsal üretim ve bunun yeniden üretimi dünyadaki tüm toplumlar için farklı iki ana yoldan gelişmiştir. Özetlemek gerekirse bunlardan ilki Avrupa ve kısmen Japonya’ya özgü klasik yoldur ve toprak beylerinin denetim altında tuttukları bölgelerdeki topraklara sahip olup kralın yetkilerini paylaşarak kendi kendilerini yönettikleri feodal üretim tarzıdır. İkincisi ise özellikle Çin, Hindistan, Osmanlı İmparatorluğu, vb. Asya toplumlarında Avrupa toplumlarının aksine imparator ya da sultanda toplanan merkezi otoritenin gücünü korumak ve yetkilerini paylaşmamak için ülke topraklarını belirli bir kişiye ya da aileye mülk olarak devretmeden, kullanım hakkını devretmesi biçiminde tezahür eden Asya üretim tarzıdır. Üstelik kullanım hakkı miras yoluyla dahi devredilemez. Bu sayede, merkezi otorite kullanım hakkını devreden anlaşmayı feshederek bu hakkı başkasına verebilirdi. Bu nedenle Doğu toplumlarında toprak Batı toplumlarının aksine, devletindi. 

Genel olarak ifade etmek gerekirse, Batı toplumlarında hem dikey hem yatay ilişkilerle birlikte bir bütünlük belirirken, Doğu toplumlarında daha çok dikey ilişkilerin derinliğini gözleriz.  Batı’da birey, Doğu’da ise toplum, hatta devlet daha önemlidir.

Güç Mesafesi Endeksi (Power Distance Index)

Hollandalı psikolog Geert Hofstede‘nin uzmanlık alanı özellikle çalışanların birlikte nasıl çalıştıklarını, sorunlarını nasıl çözdüklerini ve otoriteye karşı olan tavır ve davranışlarını analiz etmekti. Kültürlerarası psikolojide en yaygın kullanılan paradigmalar arasında sayılan “Hofstede Boyutları”, "bireycilik / kolektivizm skalası”, “belirsizlikten kaçınma” ve “güç mesafesi endeksi” olarak isimlendirilir. Bunlar arasında en ilginci ve konumuz açısından daha önemli olanı “güç mesafesi endeksi”dir. Kısaca, güç mesafesi, hiyerarşiye yönelik tavırlarla ilgili olup belli bir kültürün otoriteye verdiği değer ve duyduğu saygının ölçüsüdür.

Bir örnek vermek gerekirse güç mesafesi düşük olan ülkelerden Avusturya’da, Başbakan Bruno Kreisky bazen tramvaya binip halkın arasına karışır, İsveçte ise Başbakan Olof Palme çalışma ofisine bisikletle giderdi. Güç mesafesi yüksek olan ülkelerden Çin’de ya da Türkiye’de böyle bir olaya rastlamak mümkün değildir.

Çeşitli ülkelerin güç mesafesini gösteren endeks tablosu ilginçtir. Genel olarak Asya ve Afrika toplumları ile Latin Amerika toplumlarının güç mesafesi endekslerinin yüksek, buna karşılık bazı istisnalarla ile birlikte Avrupa toplumları ile Kuzey Amerika ve Okyanusya toplumlarının güç mesafesi endekslerinin düşük olduğunu söyleyebiliriz. Fransa, Fransızca konuşulan Kanada’nın Quebec Bölgesi ve İsviçre’nin Fransızca konuşulan bölgesinin güç mesafesi endekslerinin yüksek çıkması ilginçtir. Yine ilginç biçimde sosyalizmin çöktüğü doğu Avrupa ülkelerinden bazılarının güç mesafesi endeksleri düşük bazılarının ise yüksektir. Bu ülkelerde düzen henüz oturmadığı için bu beklenen bir sonuç olabilir.

74 ülke arasında güç mesafesi endeksi en yüksek olan ülke 104 puan ile Malezya ve Slovakya’dır. Güç mesafesi en düşük olan ülke ise 11 puanla Avusturya olarak tespit edilmiştir.

Analizimizi derinleştirdiğimizde, güç mesafesi endeksinin yüksek olduğu Asya toplumlarında, tarihsel olarak AÜT’ın, Latin Amerika toplumlarında ise tek kişinin sahip olduğu çok büyük topraklarda yarı – köle olarak çalışılan bir sistem olan “latifundiya”ların etkili olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu analiz bize uzun vadeli bağımlılık ya da kültürel miras teorisinin işlediğini göstermektedir. Öte yandan özellikle göç alan toplumlar çok farklı kültürlerin çok farklı bağlamlarda bir tezahürü olduğu ve bu toplumlarda işler esas olarak gelenek yerine düzenlemelerle yürüdüğü için güç mesafesi endekslerinin düşük olması olağan sayılmalıdır. Geleneksel değerlerin ağır bastığı toplumlarda ilişkiler daha çok dikey, çağdaş değerlerin ağır bastığı toplumlarda ise yataydır. Ancak ilginç biçimde Fransızca konuşulan ülkeler sırlarını hala korumaktadırlar. Bunda Fransız Devrimi’nin bir payı olabilir mi diye sormadan geçemeyeceğim. Kuşkusuz olmalı diye düşünüyorum.

Kuşkusuz gelişmişlik düzeyi ile güç mesafesi endeksi arasında bir ilişki vardır. Ancak unutulmamalıdır ki, güç mesafesi endeksi çok sayıda değişken dikkate alınarak hesaplanmaktadır.