7 08 2013

İsaiah Berlin’in, Tolstoy üzerine yazdığı bir denemede Yunanlı şair Archiloschus’dan yaptığı ilginç bir alıntı ile başlattığı tartışmanın sonuçları da ilginçtir.[1] Kuşkusuz, Archiloschus “Tilki pek çok şey bilir, ama kirpi büyük, tek bir şey bilir” derken tartışmanın günümüze kadar geleceğini düşünmüş olamazdı.

Örtük de olsa, tilkinin tüm kurnazlığına rağmen, kirpinin tek bir savunması ile tilkiyi yenebileceği anlamına gelen bu ifadenin yorumu konusunda söylenenler muhteliftir. Berlin bu ifadeyle ilgili olarak şu yorumu yapar.

“…Bir tarafta, her şeyi tek bir merkezi görüşe, ne anladıkları, ne düşündükleri ve ne hissettikleri bağlamında, aşağı yukarı tutarlı ve anlaşılır tek bir sisteme, yalnızca oldukları ve söylediklerinin anlamı bağlamında tek, evrensel, örgütleyici bir ilkeye bağlayanlar; diğer tarafta, pek çok ilgisiz, hatta çelişkili, bağlantılı, hiç değilse sadece de facto bir şekilde, bazı psikolojik ve fizyolojik nedenlerden, ahlaki ve estetik ilkeye bağlı olmayan amaçlar güdenler arasında büyük bir uçurum vardır. Bu sonuncular hayatlarını yaşarlar, eylemler gerçekleştirirler, merkezcil fikirlerden çok merkezkaç fikirler beslerler; düşünceleri birçok seviyede hareket halinde, bilinçli ya da bilinçsiz, onları tek bir değişmez, her şeyi kapsayan, bazen kendiyle çelişkili, bazen fanatik, tekil, gizli vizyona uydurmaya çalışmadan veya ondan dışlamadan geniş bir deneyimler ve nesneler çeşitliliğinin  özünü yakalayarak dağılmış veya yayılmıştır. İlk entelektüel ve sanatsal kişilik türü kirpilere, ikincisi is tilkilere aittir…”[2]

Berlin bu uzun tanım ve açıklamayı yaptıktan sonra Dante, Platon, Lucretus, Pascal, Hegel, Dostoyevski, Nietzsche, Ibsen ve Proust’u değişen derecelerle bir kirpiye, Shakespeare, Heredot, Aristoteles, Montaigne, Erasmus, Moliére, Goethe, Puşkin, Balzac ve Joyce’u ise yine değişen derecelerde tilkiye benzetir. Berlin’in yazdığı bu deneme Tolstoy üzerine olduğuna göre, Berlin Tolstoy’u bir kirpi mi yoksa tilki olarak mı görmektedir? Yani Tolstoy monist mi çoğulcu mu, vizyonu tekil özden mi yoksa heterojen öğelerden mi meydana gelmektedir? Bu sorunun cevabını bulmak kolay olmadığı için Berlin’e göre Tolstoy doğası itibariyle tilkidir, ancak kirpi olduğuna inanır.

* * *

New York Times’ da politik tahminler yapan genç istatistikçi Nate Silver’in yeni kitabı akıl açıcıdır.[3] Tahminlerini ikinci el verilere dayandıran Silver’e göre iyi bir tahminci tilki olmalıdır. Çünkü tilkiler çokdisiplinlidirler, yani ilgi alanları geniştir. Diğer önemli özellikleri çabuk adapte olmaları, gereğinde özeleştiri yapabilmeleri, meraklı olmaları ve karmaşıklıkla baş edebilmeleridir. Tek bir alanda uzmanlaşmış olan kirpiler ise ideolojik olup esnek davranmaktan uzaktırlar.

Silver’e göre kirpiler büyük fikirlere inanırlar ve dünyanın böyle büyük fikirlerle dönüştürülebileceği konusunda hem fikirdirler. Sınıf savaşının mucidi Karl Marx ve psikoanalitiğin kurucusu Sigmund Freud birer tilkidir. “Tipping Point” kitabıyla popüler olan genç kuşaktan Malcolm Gladwell de bu keşfiyle bir kirpidir.

* * *

Ülkemizde de bir çok tilki ve kirpi vardır. İsmet Paşa için “kafasında kırk tilki dolaşır kuyrukları birbirine değmez” derlermiş. Bu onun politikada ne kadar kurnaz olduğunu ifade etme içi kullanılan bir deyiştir. Muhtemelen, bir çok politikacı tilkinin özelliklerine daha çok uymaktadır.

Yazar Oğuz Atay o güne kadar hiç tanınmadığı halde kendini büyük bir üne kavuşturan Tutunamayanlar kitabıyla romana yaptığı büyük katkı nedeniyle bir kirpi olmuştur diyebiliriz. Şiirimizde çığır açmış olması nedeniyle Nazım Hikmet de kirpi olmalı.

* * *

İş dünyası da tilkilerle doludur, ama örneğin kitle üretiminde çığır açması ve adının da kullanıldığı “Fordist Üretim” nedeniyle Henry Ford’a bir kirpi denebilir. Steve Jobs hem tilki ve hem de kirpi özelliği göstermektedir. Bill Gates de öyle olmalı.

İş yapma biçimi olarak geliştirilen stratejiler ise tilki / kirpi ikilemi içinde başarının anahtarı olmaya devam eder, gider. Bazen tilki, bazen de kirpi stratejileri kazanır.

* * *

Başka alanlarda da gerekli araştırmaları yaparak tilki ve kirpiler keşfedebiliriz. 2014 yılında seçimler var. Eğer tahminciler tilkiyse, birinci el ya da ikinci el verilerle doğru tahmin yapabilecek tahmincilerin, yani yepyeni tilkilerin ortaya çıkmasını beklemeye başlayabiliriz. Kuşkusuz, siyasi partilerin kampanyalarını yönetecek olan iletişimciler ise büyük ve farklı fikirlerin peşinde koşmak durumunda olacakları için, bunlar arasından başarılı olanları kirpi diye adlandıracağız.

* * *

Bugün arife. Çocukluğumda, Akhisar’da, arife günlerinde tüm çocuklar toplanıp kapı kapı dolaşarak, “Hayır guyur karnımı doyur” diye bağrışıp şeker toplardık.  Muhtemelen bir kelimenin bozulmuş hali ama araştırmama rağmen “guyur”un ne demek olduğunu bulamadım.

Şeker Bayramınız kutlu olsun.

Notlar

Archiloschus, Aristo, Atay, Balzac, Dante, Dostoyevski, Erasmus, Freud, Gladwell, Goethe, Hegel, İbsen, İnönü, İsaiah Berlin, Joyce, kirpi, Lucretus, Marx, Moliére, Montaigne, Nazım Hikmet, Nietzsche, Pascal, Platon, Proust, Puşkin, Shakespeare, Silver, strateji, tilki, Tolstoy

“Sans Culottes”dan Çapulculara Eğitim ve Karmaşık Düşünmek