6 06 2016
Yeni Ekonominin Bazı Özellikleri
Küresel Ekonomi, Borsa ve Kuantum Fiziği
Eski ekonomi anlayışına göre dünyamız iki kutuplu, dengeli, öngörülebilir, sınırlı, belirli, görülür ve bağımsızdı. Oysa yeni ekonomi anlayışına göre dünyamız artık kutupsuz, dengesiz, öngörülemez, sınırsız, görülemez ve birbirine karşılıklı bağımlı ülkelerden müteşekkil, ağ (network) gibi örgütlenmiş küresel bir yapı arz etmektedir.
Teknolojik gelişmeyle vücut bulduğu için büyük ölçüde dijitalleşmeye ve internete bağlı olan yeni ekonomi, bilgiye dayanması, dijital ve bu anlamda sanal olması ve moleküler bir yapı göstermesi bakımından eski ekonomiden hayli farklıdır. Üreticiyle tüketici arasındaki duvarların kalktığı, ağ tipi iş ve sosyal örgütlenmelerin hâkim olduğu, mesafelerin kısaldığı ve hız ile zamanın önem kazandığı bir ortamda yeşeren yeni ekonomik düzen küresel olup son derece hassas bir karaktere sahiptir. Ekonomi bir ürünün karşılığı olmaktan her geçen gün biraz daha uzaklaşmakta ve üretimden hizmete doğru yol alarak “ağırlıksız” bir forma dönüşmektedir.[1]
Küresel ekonomi
Küresel ekonomi ile kuantum fiziği arasında analoji yapan Kenichi Ohmae, Niels Bohr ve Werner Heisenberg gibi ünlü iki fizikçiye göre atom – altı seviyesindeki varlıkların hem parçacık hem de dalga fonksiyonu gösterdikleri için belirsiz olduklarından yola çıkarak, son yıllarda popülarite kazanan ve başta bilgisayar ve programcılık olmak üzere, tekstil ve başka bazı alanlarda hizmet ve üretim merkezi olan Çin ve Hindistan’ın bazı bölgeleriyle Vietnam, Filipinler, Malezya, Brezilya, Kostarika, Avustralya, İrlanda, Hollanda, Vencouver (Kanada), Emilia Romagna (İtalya) vb. bölge ya da ülkelerin tıpkı atom – altı varlıklar gibi mikro – bölgeler olarak küresel ekonomide çok önemli rol oynadıklarını öne sürer.[2]
Fraktal geometrinin kurucusu Benoit Mandelbrot da yine atom – altı varlıkların hareketiyle borsa hareketleri arasında kurduğu ilişkide benzer sonuçlara ulaşmakta ve daha önce üzeride çalıştığı fraktal yapılardan yola çıkarak benzersiz bir analiz yapmaktadır. [3] Fraktallar, kendilerini farklı ölçeklerde tekrarlayan motiflerdir. Fraktal sistemlerin özgünlüğü bir temel motifin bütün sistemin yapısını kararlaştırmasıdır. Eğer köklü bir değişim istiyorsanız temel motifi keşfedin, değiştirin; tüm sistem değişsin.
Basit fikirlerden başlayarak karmaşık yapılar kurmamıza izin veren Mandelbrot, finans piyasalarındaki saklı, gizli, hatta gizemli yapıları ortaya çıkarırken biz araştırmacıların kullandığı Gauss, çan ya da normal dağılım eğrisiyle hesaplaşarak görünürde birbiriyle ilişkisi olmayan olaylar arasında uzun dönemli garip bir bağ olduğunu keşfeder. Unutmayalım, yaşadığımız dünyada her şey birbirine dokunuyor.
Olumlu Geribesleme: Artan Getiri
Kaos, iktisattaki neo-klasik denge kavramının esasına meydan okumakta, bu meydan okuma geribesleme fikrinden kaynaklanmaktadır. Verim yasasına göre olumsuz geribesleme azalan verimi, olumlu geribesleme ise artan verimi betimlemektedir. Brian Arthur’a göre yeni ekonomi sürekli zamanın – belki de kaosun – eşiğindedir; ileriye atılır, yeni yapılara bürünür, çöker ve değişir. Ekonomiye anlam veren insanlar farklı, bağımsız ve etkindirler.
Ekonominin kaynağa dayalı tarım, madencilik ve makine imalatı gibi kesimlerinde geleneksel iktisat kurallarından azalan getiri yasası geçerliyse de bilgiye dayalı kesimlerinde artan getiri söz konusudur. Örneğin, bilgisayar, uçak, füze, ilaç, otomobil, yazılım, iletişim gibi başlangıçta büyük ölçüde araştırma ve geliştirme gerektiren sektörlerde ilk yatırımlar oldukça pahalıdır ama yatırım bir kez yapılırsa ek üretimler görece olarak ucuza gelir, yani eski ekonominin tersine, uzun dönemde verim arttığı için maliyetler düşer. Yeni ekonominin ana sektörleri teknolojik ağırlıklı oldukları için artan getiri azalan getiriye göre genel ekonomiye daha fazla hâkim olur.[4]
Olumlu geribesleme
Artan getirilere en ilginç örneklerden biri A.B.D’de yaşanan video kaset oynatıcıları VHS ve Betamax arasındaki rekabet savaşıdır. VHS kasetler ilk piyasaya girdiğinde pazara Betamax kasetler hakimdi. Dolayısıyla VHS video kaset oynatıcılarına karşı bir talep söz konusu olamazdı. Ancak çok kısa sürede VHS video kaset oynatıcıları pazarı ele geçirdi. Bunun nedeni VHS video kaset oynatıcılarının Betamax’tan hem teknik olarak üstün olmaları hem de daha uzun süre kayıt edebilme özelliğine sahip olmalarıydı. Bu olaydaki çekici öğe (attractor), VHS videokaset oynatıcılarının Betamax’a göre daha uzun süreli kayıt edebilme özelliğine sahip olmalarıdır. Ekonomiye anlam veren insanlar olduğuna göre VHS’nin üreticisi JVC tüketicilerin beklentilerine cevap vermiş ve piyasayı ele geçirmiştir. Televizyonlarda yayınlanan filmleri kaydederek daha sonra izlemek isteyen tüketiciler, bunu daha iyi koşullarda sağlayan VHS video kaset oynatıcılara artan oranda talep göstermişler, böylelikle pazarın yeni bir yapı kazanmasını sağlamışlardır.
Kitlesel İşbirliğine Dayalı Yeni Üretim Dünyası
Kitlesel işbirliğine dayalı yeni üretim dünyası tamamen kendi kendini örgütlemeye dayalı eşitlikçi bireylerden oluşan toplulukların gönüllü olarak bir araya gelip ortaya yeni bir ürün çıkardıkları mal ve hizmet üretim biçimidir. Bu faaliyetlerin parayla ilgisi yoktur.
Net kuşağının normları hız, özgürlük, açıklık, inovasyon, mobilite, güvenlik ve neşedir.[5] Motivasyonları ise hayatta kalabilme, toplumsal hayat ve eğlence olarak özetlenebilir. Unutulmamalıdır ki, fizik Einstein için sadece bir eğlenceydi.
Kitlesel işbirliği
Kitlesel işbirliğine dayalı üretim biçimine en iyi bazı örnekler, Wikipedia, Linux, Second Life, YouTube, Facebook, InnoCentive, MySpace, Flickr olarak sıralanabilir.
Bunların arasında en önemli iki “peer” öncüsü Linux ve Wikipedia’dır. Linux, binlerce insanın, işbirliği içinde gönüllü olarak geliştirip ücretsiz bir biçimde kullanma sundukları işletim sistemi, Wikipedia ise aynı özelliklere sahip ansiklopedidir.
Her iki örnekte de sistem, kendinden örgütlü binlerce gönüllü insan çalıştığı için, içeriklerin sürekli tekrarlanıp düzeltilmesiyle (geribesleme) değiştirilerek Darwinien bir evrim anlayışıyla çalışır.[6]
InnoCentive, inovasyon arayışındaki şirketlerin sunduğu AR-GE sorunlarına çözüm üretecek binlerce bilim insanını biraraya getiren ve ödül sistemiyle çalışan devrimci bir yapılanmadır. P&G, 7500 kişilik araştırma ekibine sahip olmakla birlikte, InnoCentive’in 90.000 kişilik AR-GE ordusundan sadece yeni icatlara verdiği ödüller karşılığında yararlanmaktadır.
Türkiye’de, muhtemelen sol eğilimli olduğu için son günlerde kapanma tehdidiyle karşı karşıya kalan, hemen her şeyi bulabildiğimiz Ekşi Sözlük bu anlayışla çalışan nadir internet sitelerindendir.
Notlar
[1] Sardar, Ziauddin ve Abrams Iwona. Kaos, Çeviren: Deniz Guliyeva, NTV yayınları, İst., 2010.
[2] Ohmae, Kenichi. The Next Global Stage, Wharton School Publishing, New Jersey, 2005.
[3] Mandelbrot, B. Benoit, Hudson L. Richard. The (mis)Behaviour of Markets, A Fractal View of Risk, Ruin and Reward, Profile Books, London, 2004.
[4] Arthur, Brian W. Positive Feedbacks in the Economy, Scientific American, Febr. 1999.
[5] Tapscott, Dan ve Anthony D. Williams. Vikinomi, Çeviren: Deniz Boyraz, Kapital Medya , 2007.
[6] Himanen, P. ve Torvalds, L. Hacker Etiği, İş Hayatına Yıkıcı Bir Yaklaşım, Çeviren: Şebnem Kaptan, Ayrıntı Yayınları, İst., 2005.
Benim Pırlak ve Çapar Kuzum Hayat Bir Proje Değildir!