16 08 2023
Kaos sözcüğü ilk kez teknik olarak 1975 yılında matematik sistemlerdeki düzensiz davranışları tanımlamak amacıyla Tien-Yien Li ve James Yorke tarafından kullanılmıştır (Feldman, 2014 ve Ruelle, 1996). Aynı yıl Benoit Mandelbrot’un doğal nesnelerin kendilerini tekrarlayan özelliklerinden söz etmesiyle gerek kaos gerekse onun bir çeşit görseli olan fraktallar doğal ve sosyal bilimlerin önemli bir parçası haline gelmiştir. […]
1 05 2023
Zaman üzerine yazmakta olduğum kitabımın bölümlerinden birinin adı William Morris’in Hiçbir Yerden Haberler adlı romanından esinlendiğim Hiçbir Zamandan Haberler. Metinde daha önce kısmen paylaştığım gibi fizikteki blok-evrenden, Kurt Vonnegut’un Beş Mezbaha’da sözünü ettiği Trafalmodere’lulardan, McTaggart’ın zamanı yok varsaymasından, her şeyi bilen Laplace Şeytanı’ndan vb. bahsediyorum. Metni yeniden okurken internette bir gezinti yaptım ve Portsmouth Üniversitesi’nden […]
12 03 2023
Prokrustes’in Yatağı Yunan mitolojisinde Polypemon ya da Damastes olarak da bilinen Prokrustes, Eleusis yakınlarında yaşayan ve sonunda Attikalı kahraman Theseus tarafından öldürülen bir hayduttur. Efsaneye göre Prokrustes’in biri büyük diğeri küçük iki demir yatağı varmış. Kurbanlarını bu yataklara yatırır, boyu yataktan kısa olanların bacaklarını çeke çeke uzatır, uzun olanların bacaklarını ise yatağa sığmaları için kesermiş. […]
9 12 2022
Fizikçi ve tarihçi Arthur I. Miller’e göre kuantum dünyasının şaşırtıcı özelliklerini açıklamakta zorlanan Niels Bohr, dalga/parçacık ikiliğini açıklamak için Çin düşüncesindeki yin yang dışında kübizmden de ilham alır. Kübist sanatçı Jean Metzinger’in de bir tablosuna sahip olan Bohr’un sorduğu soru, tıpkı kuantum olaylarında olduğu gibi bir nesnenin kendini aynı anda farklı biçimlerde (dalga/parçacık) nasıl gösterebildiği […]
4 09 2022
2014 yılındaki bir yazımda Norveç fiyortlarının, deprem büyüklüklerinin, şehirlerin gelişmesinin ve trafikteki sıkışıklıkların fraktal bir özellik gösterdiğini yazmıştım: http://bulentgundogmus.com/trafik-meselesi/. 1980’lerin ikinci yarısında kaosun eşiğindeki sistemlerin karmaşık davranışına merak saran Danimarka asıllı Amerikalı fizikçi Per Bak’ta bu konuları açıklamak için kavramsal bir çerçeve çizmeye çalışırken “kum yığını” diyebileceğimiz bir model geliştirir ve adını da “kendi kendini […]
6 08 2022
Pierre-Simon Laplace, Fransız Devrimi (1789) patlak verdiğinde, Académie des Sciences’taki meslektaşlarına da sık sık anımsattığı gibi kendisini Avrupa’nın en büyük matematik dehalarından biri olarak kabul ettirmişti. Cumhuriyete olan bağlılığını açıklamış olmasına rağmen, Napolyon iktidarı ele geçirince Bonapartizme döner ve Théorie Analytique des Probabilitiés adlı ünlü kitabını imparatora ithaf eder. Kralcı olduktan sonra marki yapılan, bir […]
4 07 2022
“Işıldayan ayın göründüğü pencereye baktı ve şöyle dedi: ‘Ama şunu anlamıyorum… Nasıl sürekli gece yarısı oluyor burada, oysa çoktan sabah olmuş olmalıydı? ‘Bayram gecesini biraz uzatmak hoş bir şeydir’ dedi Woland.” Mihail Bulgakov, Üstat ile Margarita “Ayar istasyonları, saatleri durmuş hanımların ve beylerin saatlerinin ayarlarını düzeltmek için yol üstünde uğrayacakları küçük yerlerdi. Burada genç hanımlar, […]
2 06 2022
Hiçbir-Zamandan Bakış ya da Tralfamadore Perspektifi Fiilen evrenin dışında durmamız mümkün değildir. Evren daha büyük bir uzayda durup duran bir nesne değildir; uzay ve zaman olmak üzere var olan her şeyin toplamıdır. Bu nedenle dışında duran birisinin bakış açısından evrenin nasıl göründüğünü merak etmeyiz. Doğrusu, uzay-zamanın tümünü tek varlık olarak kavramaya çalışırız. Sean Carroll Zamanın […]
24 04 2022
Sicim kuramının kâşiflerinden, öğrenciliğinde sıhhi tesisatçılık yapan fizikçi Leonard Susskind’in şu sözlerinden bir kitap yazılabilir: “James Joyce ‘Bay Mark’a üç kuark’ demiştir. Gell-Mann’sa ‘protona üç kuark, nötrona üç kuark ve mezona bir kuark ve bir karşı-kuark çifti’ demiştir. Yüksek enerji fiziğindeki terimlerin büyük bir bölümü sözcükler konusunda saplantılı olan Gell-Mann tarafından önerilmiştir: ‘kuark’, ‘acayip’, ‘kuantum […]
3 03 2022
Fyodor Mihayloviç Dostoyevski müstesna eseri Budala’da genç bir adamın idama mahkûm olduktan yirmi dakika sonra affedilmesiyle bu yirmi dakika içinde yaşadığı zaman serüveninden söz eder. Sabah erkenden kaldırılan mahkûm idama gitmeden önce papazla sadece beş dakika geçirmesine rağmen, bu beş dakika kendisine bir ömür kadar uzun gelmiştir. Arkadaşlarıyla vedalaşıp kubbesi güneşte pırıl pırıl parıldayan kilisenin […]